مهدی مطهرنیا – این روزها پرسشی بس مهم در برابر بحران روابط ایران و عربستان پس از اقدام گروهی مطرح است که خودسرانه تصمیم می‌گیرند و عمل می‌کنند. واکنش ایران در برابر اقدامات عربستان در حال حاضر چه باید باشد؟ الگوی تصمیم‌گیری و عوامل موثر در تصمیم‌گیری سیاست خارجی یکی از مهم‌ترین بخش‌های نظری در ساحت ادبیات سیاسی و در عرصه سیاست خارجی است. جیمز روزنا برای مطالعه سیاست خارجی کشور‌ها و مقایسه آنها با یکدیگر پنج متغیر را به عنوان عوامل موثر در تصمیم‌گیری سیاست خارجی معرفی می‌کند: ۱ – شخصیت تصمیم‌گیران، ۲- نقش و میزان اختیارات تصمیم‌گیران، ۳- عوامل بروکراتیک، ۴- ساختار نظام بین‌الملل،
۵ – ساختار اقتصادی وسیاسی جامعه داخلی. در این میان چند نظریه ناظر بر تصمیم‌گیری در سیاست خارجی است و این چند نظریه هر کدام برآنند که نحوه تصمیم‌گیری در این حوزه را توضیح دهند: الف- نظریه تصمیم‌گیری عقلایی: این نظریه با هدف گزینش بهترین روش برای به دست آوردن بیشترین سود حاصل آمده است. در این مدل از تصمیم‌گیری تک بافت بودن تصمیم‌گیران بسیار حائز اهمیت است، یعنی تصمیم‌گیران از قبل به اجماع رسیده و هیچ گونه ابهامی در اهداف وجود ندارد. در اینجاست که شخصیت تصمیم‌گیران در: ۱-تعیین اهداف، ۲- اولویت‌بندی اهداف بر اساس اهمیت آنها، ۳- تعیین راه‌های رسیدن به اهداف،
۴- ارزیابی پیامدهای هر راه، ۵- تعیین بهترین خط مشی که بیشترین مطلوبیت را به همراه داشته باشد؛ اهمیت پیدا می‌کند. این در حالی است که گراهام الیسون معتقد است دولت‌ها یکدست نیستند بلکه به صورت هرمی از سازمان‌های مختلف تشکیل شده‌اند که هرکدام از سازمان‌ها قواعد خاص مربوط به خود را دارند و به صورت شبه‌مستقل درباره مسائل مربوط به خود عمل می‌کنند. در این مدل روند اتخاذ تصمیم به سازمان‌های مختلف سرشکن می‌شود و آنها هر کدام به صورت مستقل و بر اساس قواعد درون‌سازمانی بر آن تصمیم اثر می‌گذارند. بنابر این پروسه تصمیم‌گیری سیاست خارجی در یک ساختار نهادینه شده از مجاری این سازمان‌ها عبور می‌کند و ردپای قواعد این سازمان‌ها که بعضا ممکن است متناقض با یکدیگر نیز باشند باعث می‌شود به عقلانیت نسبی یا بسنده در تصمیم‌گیری سیاست خارجی اکتفا کنیم. استاین برونر در تصمیم‌گیری در رهیافت سایبرنتیک تصمیم‌گیرانی را مخاطب قرار می‌دهد که فاقد مهارت شناختی بوده و در یک بحران درصددند تا تصمیماتی با حداقل ریسک اتخاذ شود و تصمیم‌گیران با کنار گذاشتن اهداف بلندمدت تنها بر اساس اطلاعات دریافتی و بازخورد آنها به صورت قدم‌به‌قدم تصمیم می‌گیرند. اساس این نوع تصمیم‌گیری نیز مانند مدل عقلایی مطلق و عقلایی بسنده، رفتار هدفمند و خرد گرایانه و فارغ از ارزش‌ها ومنویات درونی تصمیم‌گیرنده است.
ب- نظریه تصمیم‌گیری شناختی: جرویس سه سطح را برای تصمیم‌گیری سیاست خارجی مطرح می‌کند: الف- سطح بروکراتیک که شامل قواعد اعمال شده از سوی سازمان‌ها ونهاد‌های دخیل در تصمیم‌گیری سیاست خارجی است، ب- سطح سیاست داخلی که شامل عوامل تاثیرگذار اقتصادی اجتماعی فرهنگی و سیاسی است و ج- سطح نظام بین‌الملل که شامل موقعیت کشور در ساختار نظام بین‌الملل و محدودیت‌ها و فشار‌های بین‌المللی بر کشورست و به اعتقاد وی این سه سطح برای تکمیل خود به سطح چهارمی نیز نیاز دارد که شامل عقاید و ارزش‌های ذهنی و مقاصد شخصی تصمیم‌گیران است. این مقدمه نسبتا طولانی نشان می‌دهد که برای پاسخ به این پرسش مهم باید دید چه عوامل و گرایش‌هایی و بیش از همه با توجه به جغرافیای سیاسی ایران توجه به نقش کنشگران و نگرش‌های هنجاری ساختارهای متاثر از ارزش‌های حاکم بر مدیریت‌های حاکم بر آنهاست که تصمیم‌گیری در این ارتباط را شکل می‌دهد. پاسخ به اینکه چه باید انجام داد؟ ساده است؛ آنچه به نفع ایران اسلامی و اهداف ملی است. ولی این معنا آن زمان اهمیت می‌یابد که این تصمیم‌گیری توسط چه کسی یا چه سازمانی یا چه مجموعه‌ای از اینها گرفته می‌شود؟ به نظر می‌رسد بهترین تصمیم‌گیری روش تصمیم‌گیری عقلایی معطوف به ارزش‌هاست که به گونه‌ای به اکتشاف چندگانه اشاره دارد. در سال ۱۹۹۷ الکس مینتز و گیوا موج سوم نظریه‌های تصمیم‌گیری سیاست خارجی را با طرح نظریه اکتشاف چندگانه آغاز کردند. این نظریه به دنبال تحلیلی جامع‌تر از الگوی تصمیم‌گیری سیاست خارجی است و فرایند تصمیم‌گیری به این صورت است که در مرحله اول گزینه‌های پیش روی تصمیم‌گیرنده تحت تاثیر نظام شناختی تصمیم‌گیرنده محدود و محصور می‌شوند و در مرحله دوم تصمیم‌گیرنده از میان گزینه‌هایی که در مرحله اول محدود ومحصور شده‌اند دست به انتخاب عقلایی می‌زند و بر مبنای اصل هزینه- فایده گزینه مطلوب نهایی را انتخاب می‌کند. از این رو به نظر می‌رسد زمان آن است که دستگاه سیاست خارجی و امنیت ملی ما دست در دست هم اجازه ندهند با زدن نقاب ارزشی تصمیم‌گیری سیاسی ما دچار عوام‌زدگی‌های رادیکالیستی قرارگیرد. فضا را باید آرام کرد و متکی بر تصمیم‌گیری عقلانی معطوف به ارزش‌ها در برابر این موج‌سواری اعراب بر روی موج حمله به سفارت عربستان، تصمیم گرفت.
*کارشناس روابط بین‌الملل
