موانع توسعه در ایران

توجه به سیره عملی حضرت علی (ع) در مبارزه با فساد در جامعه می تواند الگوی مناسب برای کارگزاران حکومتی گردد . اعتقاد شیعه بر این است که نهج البلاغه بعد از قران ارزشمندترین مرجعی است که دارای دستورات و تعالیم هدایتگرانه و آگاهی بخشی است . در این نوشتار دیدگاه و شیوه حکومت آن حضرت و نحوه مدیریت ایشان در برخورد با مسئله فساد و جنبه های مختلف آن بصورت فهرست وار بیان می شود و بحث تکمیلی به کتب مرتبط ارجاع داده می شود .
۱ – توجه به علل سقوط و نابودی ملت ها و لزوم عبرت آموزی از حکومت های پیشین
۲ – معیارهای گزینش و انتخاب کارگزاران دولت
۳ – رعایت اصل شایسته سالاری و سپردن کار به کاردان
۴ – ضرورت ارتباط مستمر و شفاف حکومت با ملت و پاسخگویی دولت مردان به جامعه . در این رابطه حضرت در نامه شماره ۵۳ در نهج البلاغه به مالک می نویسد (( هر گاه رعیت بر تو بدگمان گردد عذر خویش را آشکارا با آنان در میان بگذار و با این کار از بدگمانی نجاتشان ده – این پوزش خواهی تو آنان را به حق وا می دارد ))
۵- معیارهای انتخاب قضات و ضرورت بر آورد نیازهای آنها
۶ – پرهیز از استفاده نا روا از بیت المال و هشدار نسبت به خیانت در امور عمومی
۷ – نفی هر گونه رابطه مداری و دادن امتیاز به نزدیکان و خویشاوندان
۸ – حسابرسی از اموال مسئولان و ضرورت اظهار دارایی از سوی مقامات ارشد حکومتی . علی رغم نص صریح قانون اساسی بر حسابرسی از دارایی های مقامات ارشد نظام جمهوری اسلامی ایران هنوز بعد از گذشت ۳۵ سال از انقلاب اجرایی نشده و هیچگونه اراده ای هم جهت اجرا وجود ندارد .
۹ – تاکید بر نظارت و کنترل کارگزاران دولت و برخورد قاطع با فساد و خیانتکاران به اموال عمومی بدون هیچ گونه تبعیض و یا مصالحه
آنچه از فرمایشات حضرت علی (ع) بر می آید و آنچه درعملکرد دولت مردان مشاهده می شود نشان از گزینشی عمل کردن به دستورات آن حضرت دارد. هر آنچه بنحو حکومت است فرمایش امام علی (ع) نصب العین قرار می گیرد و هر آنچه به ضررشان باشد به فراموشی سپرده شده و حتی سخنی از آن به میان نمی آید و اگر تذکری داده شود توجیه می کنند . خلاصه کلام اینکه هم به دستورات قران و امر معصومین (ع) گزینشی عمل می شود .
ساختارسیاسی در ایران به گونه ای است که برخی از مقامات یا اشخاص از موقعیت ها و سمت های خود به نوعی سوء استفاده کرده و یا امکان سوء استفاده اطرافیان و همکاران را فراهم می کنند . این مدل ساختار همواره سه نوع رانت بوجود می آورد . اول رانت اقتصادی – دوم رانت سیاسی و سوم رانت اطلاعاتی . چون رانت سیاسی خود موجب پدید آمدن رانت های اقتصادی واطلاعاتی می گردد لذا مختصر رانت سیاسی توضیح داده می شود .
در رانت سیاسی دانش – تجربه – کاردانی – صلاحیت – درستکاری و بطور کل شایسته سالاری موقعیت های سیاسی و شغلی را تعیین نمی کند بلکه اساس وابستگی به یک مسئول – گروه – حزب یا جریان است و هر کس به دایره قدرت نزدیکتر باشد سود بیشتری خواهد برد ( نمونه بارزاین ادعا تصدی سعید مرتضوی بر سازمان تامین اجتماعی بود که در دانش و تخصص وی نبوده و صرفا بدلیل نزدیکی به دولت دهم بود که سرانجام این رانت دولتی رو در رو قرار دادن هر سه قوه شد و نمونه های فراوانی در زمینه وجود دارد که پرداختن به آنها از حوصله این مقاله خارج است ) . رانت سیاسی منجر می شود افراد نالایق به پست های مهم سیاسی دست یابند و بدین شکل زمینه سوء استفاده از فرصت های انحصاری در بخش های اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی را فراهم می سازد .
یکی از مهمترین پیامد گسترش رانت سیاسی از بین بردن فرهنگ نقد و گسترش چاپلوسی است و این خود موجب تسلط افراد فاقد تخصص و صلاحیت به پست های حساس و مهم می شود و در نهایت گسترش فساد و غارت بیت المال را بدنبال خواهد داشت . این گسترده گی فساد و رانت سیاسی به نظام اقتدارگرایی ختم می شود که مبتنی بر قاعده و قانون مدیریت نمی شود و تقریبا تمامی امکانات یک کشور را در دایره ای محدود در اختیار دارد که منطق زندگی و معیشت مردم را نیز بدین صورت شکل می دهد . اکثریت مطلق مردم از طرق مختلف با دستگاه مرکزی حکومت زندگی خود را تعریف می کنند و به درجه ای که به کانون و مرکز حکومت نزدیک تر شوند از فرصت ها و امکانات بیشتری برخوردار خواهند بود . طبعا انسان ها چاپلوس متولد نمی شوند بلکه ساختارها آنان را چنین تربیت می کند و در این راستا شکل داده و هدایت می کند .
ابوذر غفاری مسلمانی است که رسول خدا و امیر المومنین او را بسیار گرامی می داشتند و چهارمین یا پنجمین فردی است که مسلمان شد و زمانی به پیامبر ایمان آورد که اسلام در نهایت غربت بود . علی رغم همه فضیلت هایی که ابوذر داشت هنگامی که از سر ادای تکلیف از پیامبر سؤال می کند آیا مرا به کاری از کارهای حکومتی نمی گماری ؟ پیامبر (ص) می فرماید : (( ای ابوذر تو ضعیفی و کار حکومت امانت است و به عهده گرفتن آن در قیامت موجب رسوایی و پشیمانی است مگر برای کسی که آن را چنان که شایسته است به عهده گیرد و آنچه را که در این مورد بر عهده اوست ادا کند )) . از این روایت چنین برمی آید که تعهد به تنهایی برای تصدی پست مدیریتی کافی نیست و هرگز نمی توان به صرف متعهد و متدین بودن پست کلیدی را به کسی سپرد که تخصص آن را ندارد . مدیر متعهد اما غیر متخصص از روی نا آگاهی و عدم آشنایی به امور کار را به تباهی می کشاند و موجب زیان جامعه میگردد . مدیر متخصص اما غیر متعهد نیز به لحاظ اینکه صرفا به منافع نا مشروع شخص خود و غارت بیت المال می اندیشد سبب تضییع اموال عمومی به نفع خود شده و در نهایت موجب متضررشدن کل احاد جامعه می شود . در این خصوص در مقاله ( عدم منطق بر واگذاری مسئولیتها ) در همین وبلاگ زوال سلسله سلجوقیان بعنوان یک سند تاریخ ارائه شده است .
در جامعه امروز ایران وجود چنین افرادی کاملا ملموس و نمونه های آن فراوان است . بررسی دارایی های کارگزاران و مسئولین دولتی که طی مدت زمان کوتاه ثروت های کلانی برای خود فراهم کرده اند و سبب فقر توده های گسترده ای از مردم شده اند می تواند پرده از نقاب چنین افرادی بر دارد . یکی از ابزارهای مهم و تاثیرگذار در جلوگیری از فساد در جامعه مطبوعات و رسانه های آزاد است . راهکار بسیار مفید در نظارت بر حکومت و کارگزاران آن در جوامع مردم سالار و دمکراتیک آزادی بیان و استقلال فکر است که نص صریح قانون نیز بدان عینیت می بخشد . مهمترین پایگاه ارائه بیانات فکری و اندیشه ای مطبوعات مستقل و آزاد است . آزادی مطبوعات و رسانه های جمعی برای جلوگیری از فساد در دستگاه حکومتی حایز اهمیت است که به چند نکته اشاره می شود .
۱ – مطبوعات و رسانه ها بدون هزینه بر عمکرد دولت نظارت می کنند
۲ – افشاء فساد در سیستم اداری کشور از افزایش و تعدد مرتکبین جلوگیری می کند
۳ – گزارش فساد در رسانه ها از اعمال نفوذ برای عدم پیگیری مفسدین مهم است
۴ – مطبوعات آزاد برای آگاهی افکار عمومی نسبت به رویدادها و تقویت نظارت مردمی بر کارگزاران
جایگاه ویژه ای دارد .
در جامعه ای که رسانه های مختلف وجود دارد و مطبوعات در انتشار اخبار فساد آزادی داشته باشند وقوع فساد و پنهان ماندن آن غیر ممکن است . زمانی که یک رسوایی سیاسی و یا اقتصادی آشکار شود و مطبوعات و رسانه ها با آگاهی بخشی به جامعه نقش فعال خواهند داشت تا عوامل فساد را به مردم معرفی کنند و مقامات حکومتی نمی توانند دامنه انتشار حقایق را محدود کنند از اینرو نقش مطبوعات و رسانه های آزاد برای پیشگیری از فساد و افشاء آن فوق العاده موثر است .
یکی از پدیده های نامیمون و نا ثواب رانت سیاسی پدیده (( آقا زاده ها )) است که از گسترش رانت سیاسی ناشی می شود و رانت خواری گسترده را در پی دارد .
آقا زاده کسیت ؟
آقا زاده در ایران به کسانی گفته می شود که به دلیل وابستگی خانوادگی به برخی از محافل قدرت در کشور – با استفاده از امتیازات خاصی که به دست می آورد در فعالیت های اقتصادی شرکت می کنند و به سود کلان می رسند . البته مسئله فساد در ایران منتهی به آقا زاده ها نیست بلکه آنان بخشی از معضلات پیچیده نظام اقتصادی – اجتماعی و فرهنگی جامعه ایران است . آنچه مهم است این که وقوع فساد در سطح کلان قطعا نیاز به همکاری مراکز قدرت و افراد صاحب نفوذ سیاسی دارد و از اینرو پای مقامات سیاسی به میان کشیده می شود . فساد کلان همیشه فساد خرد را تقویت و باعث ترویج آن می شود . اهمیت فساد آقا زاده ها از آن جهت بیشتر است که این افراد به واسطه نفوذ خانوادگی و موقعیت مذهبی از قدرت واختیار تصمیم گیری که مردم در اختیار مسئولین خود گذاشته و آنان را امین خود دانسته اند – سوء استفاده کرده و پدران آنان نیز آگاهانه یا نا آگاهانه با آنان همکاری کرده و یا آن را نا دیده گرفته و یا کوتاهی کرده اند .