اسناد مربوط به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ که به تازگی از رده‌بندی محرمانه خارج شده‌اند، نشان می‌دهند برخی از روحانیون سرشناس ایرانی در آن مقطع مقادیر زیادی پول از مقامات آمریکایی دریافت کرده‌اند.
در مقاله‌ای برگرفته از سایت « آرشیو امنیت ملی آمریکا» با ترجمه‌ی «شیدا قماشچی»، درباره‌ی اسناد تازه منتشر شده از نقش کاشانی در کودتای ۲۸ مرداد، نوشته است:
بخش‌هایی از اسناد مربوط به کودتای ۱۹۵۳ که به تازگی از رده‌بندی محرمانه خارج شده‌اند، نشان می‌دهند تعدادی از روحانیون سرشناس ایرانی در روزهای پیش از کودتای ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ (۲۸ مرداد ۱۳۳۲) برای سرنگونی مصدق، «مقادیر بسیار زیادی پول» از مقامات آمریکایی دریافت کرده‌اند. این اسناد بریتانیایی هستند ولی محققین آن‌ها را در آرشیو امنیت ملی آمریکا پیدا کرده‌اند. این اسناد برای نخستین بار توسط آرشیو امنیت ملی آمریکا که نهادی غیردولتی واقع در دانشگاه جورج واشنگتن است، منتشر می‌شوند.
گزارش بریتانیا به تاریخ ۲ سپتامبر ۱۹۵۳، با عنوان «ایران: بازنگری سیاسی از بحران‌های اخیر» برای نخستین بار در مجلد رسمی وزارت امور خارجه آمریکا در سال ۱۹۸۹ منتشر شد ولی دو بخش بسیار مهم از این اسناد به دلایل امنیتی حذف شدند.
مارک گازیوروسکی، محقق و کامبیز فتاحی از خبرنگاران بی‌بی‌سی، هر کدام به صورت مجزا به نسخه کامل این سند در آرشیو ملی کالج پارک مریلند دست یافته‌اند.
با اینکه چندین دهه از این کودتا می‌گذرد ولی هنوز سؤالات در مورد نقش روحانیون در سرنگونی مصدق بی‌پاسخ مانده‌اند. گزارش‌های پیشین که توسط ماموران اطلاعاتی آمریکا و محققین گردآوری شده بودند، نشان می‌دادند که سیا قصد داشت بودجه‌ای در اختیار برخی از روحانیون بانفوذ قرار دهد تا آن‌ها تظاهرات خیابانی را سازماندهی کنند ولی هرگز مشخص نبود که آیا این مبالغ وصول شده‌اند یا نه و در صورت وصول، آیا گیرنده این مبالغ به منبع اصلی ارسال این پول واقف بوده است(۱) به طور کلی، به دست آوردن حقایق و حتی منابع قابل اطمینان در زمینه کودتا سال ۱۹۵۳ بسیار دشوار است. مدارکی که باقی مانده‌اند به هیچ عنوان کامل نیستند و اکثر آن‌ها را از بین برده‌اند؛ گزارش‌های همان دوره نیز پراکنده بوده و اکثرا قابل اطمینان نیستند. به همین دلیل قضاوت در مورد آنچه که امروز موجود است، کار بسیار مشکلی است. در مورد گزارش انگلیس که در این مطلب منتشر می‌شود، حتی وزارت امور خارجه آمریکا نیز از آن اطلاع چندانی نداشت. در پانوشت مجلد وزارت امور خارجه FRUS اشاره شده که اطلاعاتی از منبع آن در دسترس نیست و از چگونگی دسترسی وزارت امور خارجه به این منبع نیز اطلاع ندارند.
بیشترین اطلاعاتی که گردآوران مجلد وزارت امور خارجه در اختیار داشتند این بود که سند مذکور به اسناد یک کشور خارجی و یا سفارت بریتانیا «شباهت دارد».
آن‌طور که از ظاهر سند برمی‌آید یک نسخه پیش‌نویس است زیرا چندین غلط تایپی در آن به چشم می‌خورد و به نظر می‌رسد که مخاطب آن دولت بریتانیاست و اگرچه کسی از تمامی جزئیات عملیات اطلاع نداشته ولی در این سند معمولا با عنوان رمزی تی‌پی آژاکس ـ در آمریکا – و BOOT در بریتانیا اشاره شده است.
اگرچه این سند حاوی اطلاعات فوق محرمانه بوده ولی هرگونه اشاره به همکاری بریتانیا در این عملیات از سند حذف شده است. این امر نشان می‌دهد که خوانندگان این سند اجازه دسترسی به چنین اطلاعاتی را نداشته‌اند. اطلاعات بسیار پیش‌پاافتاده همچون نقش آمریکا در کودتا نیز از این سند حذف شده‌اند و فقط نوشته شده که «برخی منابع» به نقش واشنگتن اشاره کرده‌اند. گزارش به نام این منابع اشاره نکرده و در عوض از تعابیر کلی همچون «منابع قابل اعتماد» استفاده کرده است.
در سال‌های اخیر، تفاسیر جدیدی از کودتا ارائه شده که صحت اسناد بایگانی شده در آمریکا و گزارش‌های شخصی را زیر سؤال برده، نقش سیا و سازمان اطلاعاتی بریتانیا را کمرنگ جلوه داده و هرگونه ارتباط و همکاری میان روحانیون سرشناس و قدرت‌های غربی را ناممکن می‌شمارد.(۲)
هدف آن است تا چنین طرز فکری را قدرت ببخشد که در اصل ایرانیان، از جمله روحانیون، به تنهایی (تا حدی) در سرنگونی مصدق دست داشته‌اند.
این اسناد جدید نشان می‌دهند که بریتانیا تا چه حد تاثیر واشنگتن بر کودتا را تقویت کرده است. این گزارش نه از جانب منابع آمریکایی بلکه «افراد پرنفوذ در ایران» نقل قول می‌کند که در پایتخت ایران نوعی از «شعف و شادی» جریان داشت که «آمریکا باید به نجات کشور می‌آمد» و اضافه می‌کند که «اکثرا به این نتیجه رسیده‌اند که اگر هدایت و راهنمایی‌های آمریکا، کمک‌های مالی و همچنین جرات بخشیدن به شاه برای مقابله با این تحقیر نبود، نقشه سرنگونی دولت مصدق عملی نمی‌شد». (ص ۸)
در مورد مساله رابطه میان ماموران سیا و برخی روحانیون، شواهد دقیقی در دو سند «جدید» به چشم می‌خورد. در نخستین سند، که در مجلد وزارت امور خارجه از آن به عنوان گزارش بریتانیا اسم برده می‌شود، دو بخش از سند که پیشتر حذف شده بودند در دسترس قرار گرفته‌اند. اولین و مهم‌ترین بخش در پاراگرافی بدون شماره میان نکات ۱۱ و ۱۲ «فاز اول» از صفحه ۲ موجود است. در این عبارت آمده است: «بنا بر گزارش‌های موثقی که در روز ۱۰ آگوست به دستمان رسیده، سفارت آمریکا مقادیر بسیار زیادی پول را به برخی از افراد بانفوذ، از جمله روحانی سرشناس آیت‌الله بهبهانی، تحویل داده است.» این گزارش توضیح نمی‌دهد که تحویل این پول به چه منظور بوده، ولی از مفهوم متن مشخص است که به منظور استفاده در کودتا ارسال شده است. (خبرنگار بی‌بی‌سی کامبیز فتاحی پیشتر به این موضوع اشاره کرده است.)
بخش دوم حذف شده در «فاز دوم»، پاراگراف ۵ از نکته ۷ قرار دارد. این بخش به آیت‌الله بهبهانی مربوط نیست. با این وجود در پاراگراف بعدی، قبل از شروع نکته ۸، (بالای صفحه پنجم)، سند به نام بهبهانی اشاره می‌کند و از «منابع معتبر» نقل قول می‌آورد که او «مسئول سازماندهی تظاهرات بود» و از نقشه کودتا «آگاهی داشت». وقتی این دو نکته را کنار هم قرار دهیم متوجه می‌شویم که سیا به بهبهانی پول پرداخت کرده تا برای سرنگونی مصدق تظاهرات سازماندهی کند.
«نبرد بر سر ایران»، سند دومی که منتشر شده است، اطلاعات بیشتری دارد. «نبرد»، یکی از سه تاریخچه مربوط به سرنگونی کودتا در اسناد داخلی سیا، پیشتر به صورت خلاصه منتشر شده بود. پس از درخواست مجدد توسط آرشیو اسناد ملی، سیا در سال ۲۰۱۷ این سند را مورد بازنگری قرار داد و عبارات حذف شده را منتشر کرد.
آخرین نسخه منتشر شده شامل دو بخش بسیار جالب مربوط به دخالت روحانیون در جریان کودتاست. نخست، در پایین صفحه ۶۵، اشاره می‌شود که طراحان نقشه کودتا تلاش کردند تا «روحانیون سرشناس قم را متقاعد سازند که فرمان جهاد مقدس علیه عوامل کمونیسم را صادر کنند» اما «هیچ نتیجه قطعی از آن حاصل نشد». این بخش به وضوح به آیت‌الله بروجردی اشاره دارد و نشان می‌دهد که مقامات سیا هم باور داشتند که بروجردی نقش چندانی در عملیات ایفا نکرده است.
دومین بخش مربوط به این موضوع (صفحه ۶۶) نشان می‌دهد که آیت‌الله ابوالقاسم کاشانی «تعداد زیادی از مردم را سازماندهی کرد» که منظور همان جمعیت روز ۱۹ آگوست است. این بخش نشان می‌دهد که مبحث قبلی در مورد نقش روحانیون در سازماندهی تظاهرات حقیقت داشته است. در این گزارش هیچ‌گونه اشاره‌ای نشده که کاشانی از سیا پول دریافت کرده است اما باید در نظر داشت که قبل و بعد از این پاراگراف بخش‌هایی حذف شده‌اند که به احتمال زیاد چنین موضوعی را مطرح کرده‌اند. (در مورد میزان اهمیت این بخش‌های حذف شده به پانوشت شماره ۳ رجوع کنید.)
به جز آنچه که از متن حذف شده، مطلبی در این اسناد وجود ندارد که با استقلال عمل روحانیون از تیم سیا مغایرت داشته باشد. نتیجه‌گیری آنکه، این دو سند جدید شواهد محکمی هستند دال بر اینکه روحانیون نیز در کودتا دست داشته‌اند، به خصوص آیت‌الله بهبهانی و آیت‌الله کاشانی. در حالی که اسناد گزارش بریتانیا شاهدی است بر این مدعا که دست‌کم آیت‌الله بهبهانی از سیا پول دریافت کرده تا در کودتا شرکت کند.
اما «نبرد بر سر ایران» ادعای محققین مبنی بر عدم شرکت آیت‌الله بروجردی در کودتا را تائید می‌کند. هنوز نکات مبهم فراوانی وجود دارند و این اسناد مدرک قطعی و نهایی نیستند (به خصوص آنکه هنوز بخش‌هایی از آن حذف شده‌اند)، اما هرگونه سند مشروعی در زمینه کودتای ۱۹۵۳ قابل تامل و بررسی است.
پی‌نوشت ۱:
برای نمونه دو مامور سیا که در کودتا شرکت داشتند و در اواسط دهه ۱۹۸۰ در مصاحبه با گازیوروسکی شرکت کردند، به صورت جداگانه عنوان کرده‌اند که مبلغ ۱۰۰۰۰ دلار را به یک واسطه داده‌اند تا به دست آیت‌الله کاشانی برسد تا او تظاهرات ترتیب دهد، ولی هر دو گفته‌اند که نمی‌توانند تائید کنند که آیا این پول به دست کاشانی رسیده است یا خیر. (مالکوم برن در سال ۲۰۰۰ با یکی از این افراد مصاحبه کرد؛ او نیز همین اطلاعات را داد.) برای مطالعه بیشتر در این زمینه به تاریخچه درون‌سازمانی سیا نوشته شده توسط دونالد ویلبر در مارس ۱۹۵۴ رجوع کنید.)
پی‌نوشت ۲:
توضیح مفصل این مبحث در کتاب «ایران و سیا: بازنگری سقوط مصدق»، نوشته داریوش بایندر
پی‌نوشت ۳:
این بخش به احتمال زیاد بر مبنای اسنادی است که از ژوئن ۲۰۱۷ در مجموعه مجلد وزارت امور خارجه آمریکا در دسترس عموم قرار گرفته‌اند. برای نمونه رجوع کنید به سند ۱۹۲، گزارشی با عنوان «عوامل تاثیرگذار در سقوط مصدق» که تاریخ ندارد ولی در ۱۶ آوریل ۱۹۵۳ توسط رئیس بخش ایران (والر) برای روزولت ضمیمه شده است. این تحلیل راجع به نیروهای ایرانی که می‌توانند بر کودتا نقش داشته باشند صحبت می‌کند و عنوان یکی از بخش‌های آن به این ترتیب است: «بررسی نیروهایی که در هرگونه تلاش برای جانشینی مصدق و تشکیل یک دولت باثبات ایفای نقش خواهند کرد و همچنین ارزیابی گرایش‌های آن‌ها». در این بخش به توضیح «عناصر مذهبی» نیز پرداخته می‌شود ولی به شدت نقش بروجردی را ناچیز می‌شمرد زیرا «نمی‌توان او را متقاعد کرد» تا از نفوذ و قدرت خود برای حمایت مستقیم از شاه استفاده کند. (صص۵۳۰، ۵۳۴-۵۳۳)
در عین حال، سیا امیدوار بود تا عناصر مختلف از جمله روحانیون را به سمت سرنگونی نخست‌وزیر هدایت کند. همان‌طور که از عنوان یک بخش دیگر برمی‌آید: «عناصری که می‌توان آن‌ها را به سمت جایگزینی مصدق هدایت کرد». تحت این عنوان، بخش‌هایی با موضوعیت «عوامل مذهبی» نوشته شده ولی این بخش – ۱۷ خط – به طور کامل محرمانه باقی مانده است که نشان می‌دهد مقامات آمریکایی هنوز هم نمی‌خواهند تا هرگونه ارتباط احتمالی با روحانیون سرشناس افشا شود. (صص ۵۳۶-۵۳۵)
یکی دیگر از اسناد مجلد وزارت امور خارجه، تلگرامی از پایگاه تهران به دفتر مرکزی سیا به تاریخ ۱۹ آگوست ۱۹۵۳ است که شامل یک درخواست بسیار اضطراری برای حمایت به روش‌های مختلف است. از جمله درخواست از روحانیون عراقی «تلگرامی به بروجردی برای درخواست از او تا فرمان جهاد علیه کمونیسم را اعلام کند.» (ص ۶۹۸)
